2 lutego obchodzimy Światowy Dzień Mokradeł. Ma on nam uświadomić znaczenie mokradeł, zachęcić do ich ochrony, uczyć odpowiedzialnego użytkowania i odtwarzania obszarów wodno-błotnych oraz promować działania, które już są podejmowane w celu ich ochrony. Również nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu prowadzą projekty, których celem jest odtworzenie i ochrona terenów podmokłych. Tegoroczne hasło obchodów Światowego Dnia Mokradeł brzmi „Już czas na przywrócenie mokradeł”.

Dzień 2 lutego nie został wybrany przypadkowo – tego dnia w 1971 r. podpisano Konwencję o obszarach wodno-błotnych, zwaną od miejsca podpisania Ramsarską. Dotychczas ratyfikowały ją sto siedemdziesiąt dwa państwa. Na pamiątkę tego wydarzenia na całym świecie od 1997 r., a w Polsce od 2002 r. obchodzimy Światowy Dzień Mokradeł.

Mokradła potrzebują ochrony, bo pełnią bardzo istotne funkcje: są naturalnym filtrem wody (usuwają zanieczyszczenia) i uzupełniają lokalne zasoby wodne; magazynują węgiel organiczny (dzięki temu redukowana jest jego ilość w atmosferze); dostarczają słodkiej wody; wchłaniają nadmiar wody (działają jak gąbka) przez co pomagają nam radzić sobie ze sztormami i powodziami; przywracają bioróżnorodność (40% gatunków żyje lub rozmnaża się na terenach podmokłych, mokradła kształtują przestrzeń dla dzikiej przyrody); są źródłem utrzymania i pożywienia (wielu ludzi utrzymuje się np. z rybołówstwa, mokradła zapewniają ryż dla 3,5 miliarda ludzi); poprawiają samopoczucie (odtworzone tereny podmokłe zapewniają miejsce do odpoczynku i doświadczania przyrody).

Główną powodem zanikania mokradeł jest działalność człowieka. Człowiek przyczynia się do ich osuszania, zabudowuje je na potrzeby rolnictwa i budownictwa miejskiego; zanieczyszcza odpadami i nadmiernie eksploatuje poprzez zbyt duży połów ryb i zarybianie zbiorników wodnych inwazyjnymi gatunkami.

Co istotne, w ostatnich latach takie działania się nasilają. W ich wyniku mokradła zanikają coraz szybciej. Od 1970 roku na całym świecie ubyło co najmniej 35% mokradeł. W konsekwencji coraz większej ilości gatunków wodno-błotnych grozi wyginięcie (w ciągu ostatnich 50 lat zanikło 81% śródlądowych gatunków wodno-błotnych oraz 36% gatunków przybrzeżnych i morskich).

Pozytywne jest to, że wiele środowisk zauważyło już problem i na całym świecie, także w Polsce i na terenie nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu, podejmowane są działania w celu odtworzenie mokradeł i poprawy ich stanu.

Mała retencja wodna w Lasach Państwowych

Leśnicy już od wielu lat chronią naturalne mokradła i obszary wodno-błotne, a także budują zbiorniki retencyjnie, zastawki na ciekach wśród bagien i łąk oraz inne urządzenia wspomagające małą retencję wodną.

W latach 2007–2015 na terenie dziewięciu nadleśnictw: Barycz, Daleszyce, Kielce, Łagów, Radom, Stąporków, Staszów, Zagnańsk i Zwoleń realizowany był ogólnopolski projekt „Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych”. W jego efekcie powstały 23 zbiorniki wodne i 61 zastawek oraz innych urządzeń piętrzących wodę, w których zretencjonowano ok. 1,1 mln m3 wody.

W latach 2014-2022, m.in. w nadleśnictwach: Dobieszyn, Kielce, Zwoleń i Staszów, realizowany był „Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych”. Jego celem była odbudowa cennych ekosystemów naturalnych, budowa i rewitalizacja zbiorników małej retencji oraz modernizacja obiektów hydrotechnicznych, która ma przynieść efekt w postaci zretencjonowania 22,6 tys. m3 wody.

Przykładem obiektów małej retencji wybudowanych w ramach pierwszego etapu projektu retencji są stawy w Niwach na terenie Nadleśnictwa Daleszyce. Są to cztery stawy śródleśne o łącznej powierzchni 2,55 ha zlokalizowane na terenie leśnictwa Sieraków. Obiekty wyremontowano i odtworzono system paciorkowy stawów przez połączenie ich za pomocą śluz. Obiekty małej retencji powstały także na terenie Nadleśnictwa Zagnańsk. Tu wybudowano trzy zbiorniki wodne: w leśnictwie Adamów, Sufraganiec w leśnictwie Węgle oraz w leśnictwie Węgle na rzece Bobrzaneczka. Zbudowano także dwie zastawki na tej samej rzece. W Nadleśnictwie Łagów wybudowano pięć zastawek piętrzących wodę na cieku o nazwie Grodna na terenie leśnictwa Bardo, co przywróciło zdolność magazynowania wody, a także spowodowało odtworzenie warunków dla rozwoju zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym. Zbiorniki i zastawki powstały też na terenach śródleśnych w Nadleśnictwie Barycz. Nadleśnictwo Stąporków rozbudowało zbiornik retencyjny „Sobczyk” na rzece Młynkowskiej w leśnictwie Czarny Las. Z uwagi na stały przepływ wody stanowi on całoroczny rezerwuar wody dla lokalnej zwierzyny. Jest miejscem bytowania i rozrodu wielu gatunków ryb, płazów, ptaków i ssaków. Stanowi również miejsce wypoczynku dla okolicznej ludności jak i ważny punkt czerpania wody dla celów zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów. W pobliżu zbiornika znajduje się strefa rozrodu bociana czarnego, rzadkiego gatunku ptaka związanego ze środowiskiem wodnym. Nadleśnictwo Radom zrealizowało dwa zadania polegające na budowie i modernizacji zbiorników retencyjnych. Rozbudowie i modernizacji poddano dwa zbiorniki wodne: jeden na rzece Szabasówka w leśnictwie Łaziska oraz drugi zbiornik wodny o nazwie „Trzy Stawy” znajdujący się na naturalnym cieku wodnym dopływającym do rzeki Gzówki w leśnictwie Jedlnia. Zbiorniki, a szczególnie zbiornik Trzy Stawy stały się celem krótkich wypadów turystycznych dla mieszkańców okolicznych miejscowości i osób przyjeżdżających w rejon Puszczy Kozienickiej. Szczególnie są lubiane przez osoby interesujące się ornitologią i fotografią przyrodniczą. Choć ptaki są przyzwyczajone do obecności ludzi, leśnicy apelują o ostrożność i właściwe zachowanie, ptaki w okresie wiosny wysiadują jaja i prowadzą młode, a ich płoszenie może powodować straty w lęgach. W zbiorniku „Trzy Stawy” nie można łowić ryb, wszelkie śmieci najlepiej zabrać ze sobą, a psy należy trzymać na smyczy, warto też uszanować przyrodę i zachować ciszę. Wtedy jest szansa na obserwację łabędzi (nie należy ich karmić), kaczki krzyżówki (uwielbiają szukać pokarmu na przepławce), łyski, rybitwy, trzciniaki, rybitwy, jaskółki i wiele innych gatunków ptaków. Za budowę tego zbiornika Nadleśnictwo Radom otrzymało w 2015 roku nagrodę „Lidera małej retencji nizinnej".

W drugim etapie realizacji projektu retencji Nadleśnictwo Staszów zrealizowało dziewięć obiektów, w tym kolejne dwa zbiorniki wodne – dawne śródleśne, kaskadowe stawy w leśnictwie Smerydna oraz zbudowało trzy zastawki i cztery przepusty na ciekach wodnych wśród terenów leśnych. W Nadleśnictwie Dobieszyn odtworzono zbiornik wodny o pow. 1,4 ha w leśnictwie Ksawerów położony w sąsiedztwie miejsca, gdzie znajdowała się historyczna, przedwojenna siedziba ówczesnego Nadleśnictwa Stachów. W Nadleśnictwie Zwoleń został modernizowany istniejący śródleśny zbiornik wodny w leśnictwie Policzna, który ma duże znaczenie ze względu na położenie wśród lasów wodochronnych. W Nadleśnictwie Kielce powstał zbiornik wodny w leśnictwie Bilcza, trwają prace nad budową zbiornika w leśnictwie Dobrzeszów.

Projekty realizowane są ze środków pozyskanych przez Lasy Państwowe z Unii Europejskiej, a koordynowane przez Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych.

Kompleksowy projekt dla ochrony gatunków i siedlisk

Dziewięć nadleśnictw: Barycz, Chmielnik, Jędrzejów, Kielce, Łagów, Pińczów, Radoszyce, Stąporków i Zwoleń uczestniczy w realizowanym w latach 2017–2023 projekcie „Ochrona gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach zarządzanych przez PGL LP”.

Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu do projektu włączono ok. 100 ha gruntów. Leśnicy prowadzą na nich działania z zakresu czynnej ochrony sześciu typów siedlisk przyrodniczych, w tym związanych z obszarami wodno-błotnymi takimi jak zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, ekstensywnie użytkowane niżowe łąki świeże, torfowiska przejściowe i trzęsawiska. Projekt obejmuje także działania związane z poprawą jakości siedlisk m.in. dwóch gatunków motyli – modraszka telejusa i przeplatki aurinii, traszki grzebieniastej i żółwia błotnego.

Zabiegi ochronne polegają głównie na koszeniu roślinności łąkowej, a także wycinaniu krzewów i odrośli drzew wraz z wywiezieniem biomasy z terenu objętego pracami. Bardzo często koszenie roślinności zielnej łączone jest z jednoczesnym wycinaniem odrostów drzew oraz krzewów.

W niektórych przypadkach miały miejsce działania, które zdecydowanie wykraczały poza „standardowe prace leśne”. Tak było w Nadleśnictwie Chmielnik, gdzie podjęto się naprawy zniszczonego na skutek burzy zbiornika wodnego, będącego siedliskiem traszki grzebieniastej, a także w Nadleśnictwie Zwoleń, w którym zapoczątkowano proces odtwarzania siedlisk żółwia błotnego w obszarze Natura 2000 Dolina Zwoleńki – jednej z ważniejszych ostoi tego gatunku w centralnej Polsce.

Kolejnym z ciekawych przedsięwzięć w ramach projektu jest późnojesienne wykaszanie zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych na terenie Nadleśnictwa Stąporków. Prace wykonywane są kosami spalinowymi, a trawa i inne rośliny wywożone są końmi. Dzięki tym zabiegom cenne rośliny mają doskonałe warunki do rozwoju, nadal będzie można podziwiać kosaćce syberyjskie i inne rzadkie i chronione gatunki, a także związane z nimi zwierzęta, w tym motyle.

Projekt realizowane jest ze środków pozyskanych przez Lasy Państwowe z Unii Europejskiej, a koordynowane przez Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych.

Projekt LIFE+, czyli renaturyzacja Nidy

Nadleśnictwo Pińczów jest współbeneficjentem projektu LIFE+ „Renaturyzacja śródlądowej delty rzeki Nidy” realizowanego przez Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych. Przedsięwzięcie dotyczy renaturyzacji rzeki Nidy, w tym cennych lasów łęgowych. Projekt realizowany jest także na rzecz ochrony przyrody, zrównoważonego użytkowania i podtrzymania dziedzictwa kulturowego Ponidzia. Wiele działań dotyczy ochrony łąk i gatunków wodno-błotnych tj. żółw błotny, kumak, traszki, małże i ptaki. Jak i przy poprzednim projekcie nie zabraknie działań na rzecz edukacji i turystyki, przywrócony będzie też wypas krów i koników polskich.

Nadleśnictwo Pińczów zabezpieczyło w ramach projektu środki finanasowe, które będą przeznaczone na prace związane z udrożnieniem i budową obiektów małej retencji wodnej w kompleksie leśnym Młodzawy. Jest to unikalny kompleks łęgów jesionowo-olszowych o nazwie „Olsz” o pow. 125 ha przechodzących miejscami w ols typowy oraz zbiorowiska szuwarowe. Ze względu na cenny charakter został wyłączony z użytkowania przez leśników w 2007 r. W 2020 roku w ramach monitoringu hydrologicznego została założona na terenie całego kompleksu sieć piezometrów dla prowadzenia pomiarów zmian poziomu wód gruntowych w ciągu całego roku. Trwają również prace na szczegółowym planem systemu „hydrotechnicznego”, którego funkcjonowanie pozwoli na stabilizację stosunków wodnych.

Warto działać na rzecz ochrony mokradeł

W Lasach Państwowych planowane są kolejne projekty na rzecz ochrony mokradeł.

Zachęcamy także, by włączyć się w ochronę i odtwarzanie mokradeł. Każdy z nas może coś zrobić. W życiu codziennym możemy pomóc mokradłom poprzez podejmowanie korzystnych dla terenów podmokłych decyzji, jak oszczędzanie wody, nieużywanie środków chemicznych mogących wpłynąć negatywnie na mokradła. Możemy też zorganizować akcję sprzątania mokradeł, zaangażować się w projekt ich odnowy, czy zostać orędownikiem mokradeł poprzez poszerzanie swojej wiedzy na temat ich zagrożeń i dzielenie się nią z innymi.

Pamiętajmy też o mokradłach przez cały rok, nie tylko z okazji ich święta.